Қ.Әміржанов: Қажымұқан «Алаш» партиясының мүшесі болды ма? (29.09.2010ж)

1937 жылдары Қа­же­­кеңнің Омбы жағынан Оң­түс­тік Қазақстанға келген кезі. Баршаға бел­гілі, кешегі актив болып жүргендері бар, жай ғана шаруасы әлділе­рі бар, бұрынғы байлардың, төрелердің ұрпақтарын үйлерінен ұстап, алып кетіп жатты.

Қажекеңнің Арқадан оңтүстікке қа­лай кеткенін Есенгелді төренің (Төре ауылының жігіті) біздің үйде қонақтап оты­рып айтқаны: «Бес жігіт Омбыға, Омбыдан Қызылжарға (Петропавловск) қарай шығарып салдық. «Әрмен қарай өзім барам, сендерге көп рахмет» деп бізді үйлерімізге қайтарды». Сол Есенгелдінің тағы бір айтқаны: «Шарлақ аупарткомы­ның Чемоданов деген бірінші хатшысы болған. Оны 1937 жылдың басында Кобак деген ОГПУ-дың бастығы ұстап, «халық жауы» деп айдап жібереді. Чемоданов хатшы болып жүргенде Қажекең үйіне барып шай ішіп, дәмдес болып жүреді екен. Чемодановты ұстады, енді үйіне барып, жақын жүрген мені де алып кетуі мүмкін дейтұғын». Бертін келе мұндай әңгімені сол елдің басқа да тұрғындары айтатын. Мұның шындық екенін мына жағдайдан білуге болады. Біріншісі, қайда кетіп бара жатқанын, қай жерде қоныстанатынын ешкімге айтпайды. Мұнда (Төре ауылында) қалған отбасылар 1942 жылға дейін Қажекеңнің өлі-тірі екенін білмейді. Артынан ғана пыс-пыс хабар келе бастап, Оңтүстік Қазақстанда тұратыны белгілі болады. Сірә, Қажекең өзінің ұсталатынын біліп, оңтүстікке қарай жылжыса керек.
Ең бір өзекті мәселе, «Қажымұқан жер шарын аралап жүріп, неге нақты Омбыда, Омбы өңіріне қоныстанды?» деген заңды сұрақ. 1910 жылдан бастап 1937 жылға дейін, 27 жыл өмірін осы арада өткізді. Бұл сұраққа жауап беру бір уақытта өте қиын болды. Ал қазір оңай.

Қиын дейтініміз, сол уақытта алашордашылардың шоғырланған, мекендеген жері Омбы қаласы болды. Зиялы қазақ азаматтарының жиналып, қазақ халқына азаттық әпереміз деп партия құрып, газет-журнал шығарып, әне-міне бостандыққа қолымыз жетеді деп жүрген кезі. Қажымұқан сол зиялы азаматтардың арасында бірге жүрді. Олар – белгілі Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Жұмат Шанин, Бекмұхамбет Серкебаев… Тіпті біз білмейтіндер қаншама!

Кеңес өкіметінің дәуірі жүріп тұрған кезінде кім де болса айтар ма еді, мен солардың арасында болдым деп. Жоқ, онысын сол уақытта Қажымұқан да жариялаған жоқ. Бар естеліктер де, өзі де, басқалар да ләм деп ауыз ашпады. Осы арада еске салатын бір құжат. РСДРП-ның Минскіде өткен І съезінде қабылданған Бағдарламасында былай жазылған: «Патша өкіметін құлатқаннан кейін, бұрынғы қанауда, Ресей қоластында болған барлық ұлттарға бостандық беріледі. Еріктерің өздеріңде!». Соған сенген қазақ зиялысы 1917 жылғы төңкерістен кейін егемендік үшін бел шеше кіріскен.
Солардың ішінде, әрине, Қажымұқан болған. Олардың серкесі Әлихан, Ахмет, Міржақыптар болса, Қажекең солардың еркесі ретінде араларында жүрген және бір жағынан алдарына ұстаған туы да болуы мүмкін. Олай дейтініміз, Қажымұқанның 1929 жылы 6 ай Новосибирскіде абақ­тыда болғаны. Қажекең Омбыда жүріп Но­восибирскіде отырғаны, ол кезде Омбы облыс емес – округ. «Үлкен саяси қыл­мыс­тар» жоғарыда (облыста) қаралған ғой.

Сол жылдары Қажымұқанның неге абақтыда отырғанын Ғазизбек Тәшімбаев басқаша жорамалдайды: «Палуан өмірін­дегі ең бір күрделі кезең жиырмасыншы жылдар болды. Елде азамат соғысы жүріп жатты. Бұл кезде күресті тастап, Омбы облысының Дробышев ауданының «Жаңа жол» колхозында атбағар болып жүрген Қажымұқанды кейбіреулер ақ патшаның өзінен сый алған деп әңгіме ете бастайды. Мұны естіген аңғал палуан награда қағаздарын өртеп, медальдарын астыққа айырбастап жібереді. Онысына қоймай ауыл белсенділері 1929 жылы Қажымұқанды тіпті 5-6 ай абақтыға жаптырады» («Күш атасы», 5-6-беттер). Ал енді «…медальдарын астыққа айырбастап жі­бер­ді» деген сөзге мен өзім нанбаймын. Ол жылдары «Сибкрайда» Қазақстандағы, Поволжьедегі сияқты аштық болған емес. Бұл – бір. Екіншісі, Қажекеңнің беделі ел арасында сондай биік болған. Сондықтан «медальдарын астыққа айырбастады» де­ген лақапқа сене алмаймын. Ал енді медальдары қайда кеткен? Дұрыс сұрақ. Қазақ халқы мал жинауды, дүние жинауды біледі, ал қағаз, медаль сақтауға үйренбеген. Қажекеңнің өз сөзі: «Күрестің мәні жеңіс пен жеңіліс емес. Оның мәні көрерменнің алдында өз бақытың үшін күресуде» («Күш атасы», 331-бет). Бұл – Қажекеңнің негізгі тұжырымы. Палуан кілем үстіндегі әр күннің қуанышына бөленген. Қайтсем мыңдаған көрерменнің ризашылығын алам деген. Ду қол шапалақтың астында, цирктің жарқыраған прожекторларының алдында жүріп, награда қағазын, медальды ойламаған ғой. Әрине, награда қағаздар, медальдар болған. Келушілер, қайырлы болсын айтушылар палуанның маңайында аз болмаған. Одан қалды, Кеңес өкіметінің атқамінерлері бір жағынан. Батыр аңқау, береген болады ғой. Біреудің қолында, қанжығасында жоғарыдағы айтылған қа­ғаздар, медальдар кетуі де әбден мүмкін.

Біздің негізгі айтайын дегеніміз – Қажекең сол алашордашылардың ішінде болды ма, жоқ па? Бір кезде «алашорда» десе ат-тонымызды алып қашып жүрдік. «Алашорда» деген атау құлақты тесіп түскендей естілетін бізге, біздің замандастарымызға. Оны солай ұқтық та. Бұл партия 20-30-жылдарда үлкен дау туғызғаны белгілі. Мәселен, А.Богачев кезінде «Алашты» «ұсақ ұлттық буржуазиялық партия» десе, С. Брайнин мен Ш. Шафиро «бұл – байлардың саяси ұйымы» деді. Ал енді ақырғы шындық анықтаманы, «Алашорданың» қандай пар­тия екенін, тоқетерін, марқұм академик М.Қозыбаев айтып кетті: «либералды, ұлттық интеллигенция партиясы. Оның идеологиясы отаршылдыққа қарсы бағыт­талған ұлтшылдық болды». Кім ұлт­шыл емес? Ұлты жоқ адам ғана ұлтшыл болмауы мүмкін. Индира Ганди Д.Нерудің «Взгляд на всемирную историю» деген кіта­бының кіріспесінде: «Джавахарлал Неру гордился тем, что он индиец» деп жаз­ған. Әрі қарай – «…подлинный интернацио­нализм может быть основан на национализме, свободном от шовинизма» (Д.Неру. «Взгляд на всемирную историю», стр. 31).

Жоғарыда «Алаш» партиясын М.Қо­зы­баев «либералды ұлттық интеллиген­ция партиясы» десе, сол уақыттағы интел­лигенция тобына Қажымұқан жата ма? Әрине, жатады! Қажекең сол Омбыда, Орынборда, Семейде жиналған қазақ ин­теллигенциясының дәл қайнаған ор­тасында жүрді. Олардың сана-сезімі, бағыты, іштегі сыры әр уақытта, тіпті екі қазақтың басы қосылып кетсе әңгімесі: «Қайтсек қазақ халқын қанаудан, отар­шылдықтан алып қаламыздың» маңа­йында болды. Омбы халқының дәстүрі – қонақжайлылығы, қыс, жаз болсын осы уақытқа дейін қонақшылдығы, сыба­ғаңды, омыртқаңды жеп кет деуі әлі қал­маған. Ал сол 20-30-жылдары палуан, ақын, әнші, саясаткерлердің жиналмаған, бас қоспаған бір күндері болмаған. Сон­дағы әңгімелері, әрине, саясат, оның арасын­да жүрген Қажекең де сыртта қалған жоқ.

30-шы жылдың аяғында ескі интеллигенция өкілдері қудалауға түсті. Міржақып Дулатов 1928 жылы, Мағжан Жұмабаев 1929 жылы ұсталды. А.Байтұрсынов 1929 жылдың 2 маусымы күні қамауға алынып, кейін Архангельск облысына… жер аударылды. Ал Қажымұқанды сол 1929 жылы 6 ай абақтыда отырғызғанын алдында айттық. Бұл жай ғана кездейсоқ па, әлде заңды уақиға ма? «Аргументы и факты» газетінің 2007 жылғы оныншы нөмірінде Омбы журналисі Айгүл Бескемпірова «Соотечественники под шаныраком» деген мақаласында былай деп жазды. «А в одном из дел НКВД обнаружила имя известного борца Қажымұқана. Об этом очерк «Батыра спасли друзья». Ауған соғысына қатысушы Бақытбек Смағұл: «Қажымұқан өзге елдерде жүрсе де қазақтың зиялылары құрған «Алаш» партиясына бірнеше рет ақша аударған» дейді. Қажекеңнің 1937 жылы екі отбасын Омбы өңірінде тастап кетуі жоғарыда айтылған Шарлақ ауданы аупарткомының бірінші хатшысы болған Чемодановқа ғана қатысты емес екені байқалып тұр.
Бұл жылдары «Сибкрай» өңіріндегі мұрағат, газет, журналды қопара бастаған кез. Шолақ белсенділер бастарын көтеріп, «Кімдер «Алаш» партиясында болды, не айтты, кім кіммен сыбайлас болды?» деп байбалам салған уақыт. Осының бәрін еске алып, аздап қорытсаңыз, Қажымұқан сол «Алаш» либералдық ұлттық интелли­генция партиясының мүшесі болмаса да солардың ұстанған Бағдарламасын қол­даған. Және оның іске асуының тілектесі болғаны ақиқат сияқты.

Қалиәкпар Әміржанов,
Қазақстанға еңбегі сіңген дербес зейнеткер,
мәдениеттанушы, ҚР мәдениет қайраткері
Алматы

Дереккөз: «Ana tili» газеті (29.09.2010). Adyrna.kz сайты (18.11.2015)