Қ.Әміржанов: Қажылығы туралы (29.09.2010ж)

«Күш атасы» кітабында: «Таяу және Орта Шығыс елдерін аралады. Түріктің жауырыны жерге тимеген атышулы палуандарын жыққаннан кейін оған қажы атағы беріліп, Қажымұқан аталды» делінеді.

Бұған сену қиын. Бірінші, дәлел ретінде құжат жоқ, екіншіден, ол елдің жеңіске жеткен палуанға қажы атағын беру салты болса баяғыда естілер еді. Тағы бірі, түрік халқы Ислам дінінің ережесін мықты ұстаған. Қажылық дінмен байланысты десек, ол аз, ол – бес парыздың бірі. Осыны еске алсақ, сен жақсы күрестің, жеңдің деп қажы атағын бере салуы мүмкін емес. Түркиядан келген жігіттермен де кездестім, бізде ондай тәртіп жоқ дейді.

Ал енді шынына келсек, қажылыққа баруы, қажы атануы рас. Оны Омбы жағындағы елдің ақсақалдары кесіп айтатұғын: «Барған ғой қажылыққа!» деп. Жоғарыда: «Таяу және Орта Шығыс елдерін аралады…» дедік. Көрсеткен қызығына, жеңісіне риза болған араб елі сонау Ресейден келген топ палуандардың ішінде жалғыз мұсылман екенін біліп, Мұқаңды Меккеге, Мәдинеге алып баруы ғажап емес. Күшіне, күресіне айыздары қанған сол ел азаматтарының ұйымдастырған қошеметі болуы мүмкін. Мен бұл болжамымды Қажымұқанның қажылығы хақында жазған мақалаларымда айтқан едім. Болжамым расталды. Қолыма кеш түскен Әлімқұл Бүркітбаевтың 1978 жылы «Жалын» баспасынан шыққан деректі хикаясында Мұқаңның Меккеге барып, қажы атағына ие болғанын нанымды дәлелдейді. Стамбулда түріктің Нұрла атты палуанын жеңген соң Шәкір паша (генерал) мен Имам Баюр Мұқаңды құттықтап, Шәкір паша: – «Жарайсың! Менің саған берейін деп тұрған сыйлығым мына имам тапсырайын деп тұрған сыйлықпен салыстырғанда түк емес. Жақында әлемнің барлық мұсылмандары Құрбан мейрамын тойлайды. Біз Меккеге қажылыққа барғалы жатырмыз. Ол жерге ең күшті палуандар жиналады, сен сонда өзіңнің күшің мен өнеріңді көрсете аласың. Қаржы туралы қам жеме, ол біздің мойынымызда», – дейді.

Сөйтіп, үш аптаға созылған керуен Орталық Таврдан, Тигр өзенінің бойымен Бағдатқа, одан әрі Үлкен Нефуз шөлімен Меккеге жетеді. Меккеде дұға оқылады, Мұқаң зәмзәм құдығынан су ішеді, Арафат тауының етегінде үш күн шатырдың ішінде түнейді, Мин аңғарында шайтанды бейнелейтін тұлғаларға тас лақтырады, Мәдинеге барып бір мешіттің есігінің артында Мұхаммед пайғамбардың табыты қойылған есікке сәлем беріп, Меккеге, көп ұзамай Стамбулға қайтады. Содан былай Мұқан деген есімі жайына қалып, Қажымұқан деген атаққа ие болады. Мұны талдап жазып отырғанымыз – Мұқаңның қажылығын растау. Кеңес өкіметінің дәуірі жүріп тұрған кезінде жасырған, бертін келе Қажекеңнің айтқан шындығы.

Осыдан кейін кім сенер: – «Жауырыны жерге тимеген түрік палуанын жеңген соң Мұқанға қажы атағы беріліпті» деген жалған лақапқа. Кеңес өкіметі үстемдік жүргізіп тұрған кезде Ресейде болсын, Қазақстанда болсын, «молла», «қажы» атағына ие болған адамдар екінші санаттағы, тіпті Кеңес өкіметіне қарсы адамдар сияқты көрінетін. Сол уақыттағы ко-ғамның құбылысын, көзқарасын байқап, палуанның нағыз қажылығын жасырып, себеп тауып, өзінің шығарған «ертегісі» ғой. Омбы жағы көбінесе Мұқан, Мұқа дейтұғын. Үлкен ұлы Ғабдолла ғана Мұңайтпасов болатұғын. Халиолла баласы, немерелері – бәрі Мұқанов болып жазылған.

Қалиәкпар Әміржанов,
Қазақстанға еңбегі сіңген дербес зейнеткер,
мәдениеттанушы, ҚР мәдениет қайраткері
Алматы

Дереккөз: «Ana tili» газеті (29.09.2010). Adyrna.kz сайты (18.11.2015)